لباس محلی زنجان

لباس زنانه: لباس زنان استان زنجان در ضمن سادگی، بسیار زیبا و متنوع است. معمولاً برای سر، از سه نوع پوشش استفاده می‌شود. ابتدا پارچه‌ای به نام «پوشن» موی سر را با قوس پیشانی به طور محكم محافظت می‌نماید سپس ابزار دومی كه به جهت حفاظت پوشن مورد استفاده است «چنه‌التی» (زیر چانه) نام دارد كه خود از سكه‌های قلابدار به هم پیوسته و یا منجوق رنگارنگ تشكیل شده و از زیرچانه تا فرق سر پیچیده می‌شود. پوشش سوم به نام «یاشماق» (روسری) است كه برای پوشش دهان، چانه و گردن استفاده می‌شود. پوشش بالا تنه ابتدا «جلیزقا» (جلیقه) است كه بدون آستین می‌باشد. نوع آستین‌دار این پوشش كه «یل» نام دارد، مورد استفاده متمولین است. زیر جلیزقا پوششی به نام «كوینك» وجود دارد كه اندكی بلندتر از جلیزقا می‌باشد و از طرح‌های رنگارنگ و رنگ‌های گرم انتخاب می‌شود. زیر كوینك پوششی به نام «تومان» وجود دارد كه خود بر دو نوع است. تومان بلند كه «شلیته» نام دارد و معمولاً مورد استفاده گروه سنی ۴۰ سال به بالا است و تومان كوتاه كه «قصّا تومان» نام دارد، مورد استفاده بانوان جوان است. پوشش پایین تنه «شلوار» نام دارد كه معمولاً از پارچه تیره رنگ و ضخیم انتخاب می‌شود. شلوار دیگری تحت عنوان «نیم ساق» وجود دارد. از این شلوار در مهمانی‌ها و مسافرت‌ها استفاده می‌شود كه در قسمت پا به جوراب مجهز است كه نوعی جوراب شلواری است.
پوشاك زنان
نوع لباس در شهرستان زنجان به ویژه پوشاك زنان در ضمن سادگی، بسیار زیبا و متنوع است.
سرپوش: برای سر معمولاً از سه نوع پوشش استفاده می‌شود: ابتدا با پارچه‌ای به نام «پوشن»، روی سر و قوس پیشانی را محكم می‌بندند، سپس به منظور محافظت از پوشن، «چنه‌آلتی» (زیرچانه) را به سر می‌بندند. چندالتی از سكه‌های قلاب‌دار به هم پیوسته و منجوق‌های رنگارنگ تشكیل شده است و از زیر چانه تا فرق سر پیچیده می‌شود. پوشش سوم «یاشماق» (روسوی) است كه برای پوشش دهان، چانه و گردن استفاده می‌شود.
چرقد: روسری به ابعاد ۵/۱ * ۵/۱ متر است و از پارچه «گوزگوز» یا «حریال» (ابریشم) تهیه می‌شود. این سرپوش در روستاهای آب بر و آستاگل «یایلیق» و در روستای ئیدی بلاغ «آق چرقد» نامیده می‌شود. زنان جهت حجاب گوشه‌ای از روسری خود را جلوی دهان خود می‌گیرند كه به آن «یاشماق» گویند.
قره یایلیق: روسری به ابعاد ۵/۱*۵/۱ متر است و از پارچه‌های مختلف گل‌دار با زمینه مشكی تهیه می‌شود. این روسری فقط مورد استفاده زنان روستای آب بر است.
شال: روسری ابریشمی به ابعاد ۷۰/۱*۵۰/۱ متر است و زنان بالای بیست و پنج سال آن را به دور سر خود می‌بستند. این سرپوش مورد استفاده زنان روستاهای گنبد و كاروانسرا بود. با ذكر این نكته كه در روستای كاروانسرا این سرپوش «پوشن» نامیده می‌شود.
چادر شب: این سرپوش را زنان با توجه به توان مالی خویش از پارچه‌های رنگی تهیه می‌كنند. این سرپوش در روستای آب بر «چادیر»، در روستاهای گنبد و ئیدی بلاغ «چرشو»، در روستای اورتا بلاغ «چرشاب»، در روستای كاروانسرا «چرشاد»، در روستای دلگی «چارشاب» و در سایر نقاط «چادر نامیده می‌شود.
روبند: روبند اغلب در مسافرت‌ها و مراسم مورد استفاده قرار می‌گرفت. روبند در ناحیه جلوی چشم باز و در قسمت پیشانی بند، پارچه‌های داشت و زنان می‌توانستند آن را در پشت سر گره بزنند. روبند در روستای كاروانسرا «اوربند» و در روستای آب بر
«آغ روبان» نامیده می‌شود.
كله یاغی: روسری به ابعاد ۵/۱* ۵/۱ از جنس ابریشم است كه در روستای اورتا بلاغ به هنگام بردن عروس به پیشانی او می‌بندند.
بالاتنه: پوشش بالاتنه ابتدا «جلیزقا» (جلیقه) است كه آستین ندارد. نوع آستین‌دار این پوشش «سل» نام دارد و مورد استفاده متمولین است. معمولاً زیر جلیزقا «گوینگ» می‌پوشند. گوینگ اندكی از جلیزقا بلند‌تر است و طرح‌های متنوع و رنگارنگ دارد. زیر گوینگ پوششی به نام «تومان» می‌پوشند كه دو نوع است: تومان بلند «شلیته» نام دارد و معمولاً افراد چهل سال به بالا آن را می‌پوشند. تومان كوتاه «قصا تومان» نام دارد و مورد استفاده جوانان است.
تن پوش
كوی نك: پیراهنی آستین‌دار با دگمه‌هایی در سر دست و یقه‌ای گرد است. این پیراهن متشكل از دو قسمت بالا تنه و پایین تنه است. نیم تنه این پیراهن گشاد و طرفین آن از قسمت پایین دارای چاك است. برای تزیین لبه چاك‌ها دور آن را یراق و منجوق می‌دوزند. بلندی پیراهن جوانان تا روی زانو و بلندی آن در لباس زنان مسن یك وجب بالای مچ پا است.
تومام (تُنبان): دامن چین‌دار گشادی است و دور تا دور لبه پایینی آن را برای تزیین یراق رنگی می‌دوزند. تومان در ناحیه كمر با بند پشمی به نام «تومان باغی» محكم می‌شود. اندازه تومان جوانان كوتاه‌تر از تومان پیرزنان است. تومان را اغلب از پارچه‌های حریال، ناصریه تهیه می‌كنند.
پاچین: پیراهنی متشكل از دو قسمت بالا تنه و پایین تنه است. بالا تنه ساده و پایین تنه گشاد و چین‌دار است و تا روی مچ پا می‌رسد. پوشیدن این پیراهن سابقاً در روستای دلگی و گنبد معمول بود.
پسته: جلیقه‌ای از پارچه مخملی است و برای تزیین دور یقه آن را یراق و سكه می‌دوزند. اگر چه این جلیقه از ناحیه جلو باز است، ولی با سه یا چهار دگمه بر روی هم محكم می‌شود. این جلیقه در طرفین دو چاك به اندازه تقریبی چهار الی پنج سانتی‌متر دارد. هم‌چنین در قسمت جلوی آن دو جیب كوچك دیده می‌شود. این تن‌پوش در روستای گنبد «جلتقا» و در سایر نقاط «جلیقا» نامیده می‌شود.
یل: كتی آستین‌دار مانند كت‌های امروزی از جنس پارچه‌های ابریشمی در رنگ‌های یك‌دست سنگین است و جیبی در زیر بغل برای نگهداری سكه و پول دارد. بلندی یل تا روی كمر می‌رسد. دور یقه یل را برای تزیین سكه‌دوزی می‌كردند.
ارخالیق: ارخالیق مانند یل است، با این تفاوت كه بلندی آن كمی پایین‌تر از كمر می‌رسد.
شلوار: شلوار معمولاً از پارچه تیره رنگ و ضخیم انتخاب می‌شود. شلوار دیگری تحت عنوان «نیم ساق» وجود دارد، از این شلوار در میهمانی‌ها و مسافرت‌ها استفاده می‌شود. این شلوار نوعی جوراب شلواری است و در قسمت پا به جوراب مجهز است.
پاپوش در این منطقه كفش را «ایاخ قابی» ayaxqabi می‌نامیدند و دارای انواع مختلف بود:
دوواندی مخملی dovandi maxmali: كفشی پاشنه‌دار، از جنس چرم و تقریباً به شكل پوتین است. این كفش در مراسم‌ها و مسافرت‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت.
ابهر ایاخ قابسی (كفش ابهری) bharayax.aqabsi: كفشی از جنس چرم با پاشنه بلند است و در شهر همدان ساخته می‌شود.
شیب رو: نوع دیگری كفش چرمی با پاشنه متوسط است و اغلب در مسافرت‌ها و مراسم مورد استفاده قرار می‌گیرد. این كفش اغلب مورد استفاده طبقات مرفه جامعه است.
كالیش: نوعی كفش پلاستیكی (رزینی) با پاشنه بسیار كوتاه است و هنوز هم مورد استفاده زنان روستایی قرار دارد.
چاروق: یكی دیگر از پاپوش‌های زنان شهری است و دارای زرق و برق و پاشنه است و توسط استادان این فن در خود شهر زنجان به شكل دمپایی تهیه می‌شود. كف چاروق از چرم دباغی شده است و رویه آن با نخ‌های گلابتون دوخته می‌شود.
جوراب: پاپوشی از جنس پشم گوسفند است و در نقش‌های مختلف توسط خود زنان روستایی بافته می‌شود.
تزئینات زنانه عبارتند از انگشتر، النگو و بویماق كه از سكه‌های پول قلابدار از تار منجوق آویزان شده و از چند ردیف تشكیل شده است. ناگفته نماند كه «چنه‌التی» (زیر چانه) نیز ضمن داشتن عملكرد خاص، نوعی عنصر تزیینی است.
لباس مردانه: لباس مردانه شامل كت و شلوار معمولی است. تنها پوشش سر كه «كچه بورك» (كلاه نمدی) نام دارد برای مردان اجباری و از اهمیت خاصی برخوردار است و عدم استفاده از آن نوعی بی‌حرمتی به جامعه تلقی می‌شود. قبل از ورود كفش‌های پلاستیكی سه نوع كفش با عملكرد جداگانه رایج بوده است. كفش‌هایی از نوع چارق و گیوه برای كارهای روزانه و كفش دوبندی كه جهت مهمانی‌ها و مسافرت‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
پوشاك مردان
سرپوش
كچه بوركی kecaborke: كلاهی نمدی به شكل گود است.
كلاه بخارایی: از جنس پوست بره و به شكل گرد دوخته می‌شود.
كلاه لبه‌دار: كلاهی گرد و كمی بلند با لبه مدور است و بیشتر توسط طبقات مرفه در مسافرت‌ها و مراسم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
كلاه قزاقی: كلاهی گرد و استوانه‌ای شكل است.
شفگه safga: كلاهی است نوك‌دار كه از پارچه فاستونی تهیه می‌شود. این كلاه را اغلب از بازار شهر زنجان تهیه می‌كنند.
تاسكی: این كلاه گرد و دوكی شكل با اتصال شش یا هفت تركه دوخته می‌شده است.
كانفا kanfa: كلاهی است گرد كه از نخ پنبه یا كاموا بافته می‌شود.
شال بوركیsalborki: كلاهی است به شكل عرقچین كه از چهار تركه نوع شال بافت تهیه می‌شود. لبه این كلاه را با پارچه مشكی رنگ می‌دوزند كه در اصطلاح محلی به آن كوبه koba می‌گویند . امروزه بیشتر آقایان از این كلاه استفاده می‌كنند.
تن پوش
كؤینك koynak: پیراهنی یقه گرد و آستین‌دار، از جنس متقال یا ابریشم است. این پیراهن از زیر گردن تا روی سینه باز و دارای سه دگمه است.
جلیقه: این تن‌پوش از دو قسمت رو و پشت شكل می‌گیرد. پارچه قسمت پشت اغلب از متقال مشكی رنگ و پارچه قسمت رو از نوع شال بافت است. هم‌چنین دو جیب و دو چاك كوچك در قسمت پهلو دارد. در روستاهای اورتابلاغ به این تن پوش «پسته»، در گنبد «جلتقا»، در ئیدی بلاغ و تلخاب «كؤینك اوستی koynak usti و در سایر نقاط جلیقا گفته می‌شود.
كت: این تن‌پوش به شكل كت‌های امروزی است و از پارچه دست‌باف محلی به نام «شال» تهیه و دوخته می‌شود. این تن‌پوش در روستاهای تلخاب و ئیدی بلاغ به «اوی ما»، در آستاگل «چوخا»، در اورتا بلاغ «پنجه»، در گنبد «كوت» و در سایر نقاط به «شال كتی» معروف است.
ستره setra: این كت كه در روستاهای ئیدی بلاغ و تلخاب مورد استفاده قرار می‌گیرد، از جنس پارچه وطنی با یقة گرد و آستین‌دار و از ناحیه جلو باز و بدون دگمه است. كت ستره توسط شالی كه بر روی كمر بسته می‌شود، بر بدن شخص محكم می‌گردد. بلندی این كت تا روی زانو می‌رسد.
سردریsardari: این تن‌پوش آستین‌دار از جنس ماهوت یا شال تهیه می‌شود و بیشتر طبقه مرفه از آن استفاده می‌كنند. بلندی این تن پوش كمی پایین‌تر از زانو است. نیم تنه پایین سردری در ناحیه كمر چین‌دار و گشاد است.
پلتو paltov: این تن‌پوش به شكل پالتوهای امروزی است و نیم تنه بالایی آن چند دگمه در لبه دارد.
كؤركkurk: جنس این تن‌پوش آستین‌دار از پوست و آستر آن از متقال است. بلندی این تن‌پوش تا روی زانو می‌رسد و اغلب طبقات مرفه از آن استفاده می‌كنند.
شالوار: این شلوار خشتك‌دار مانند شلوارهای راحتی امروزی از پارچه متقال تهیه و دوخته می‌شود. این شلوار در ناحیه كمر با بندی به نام «تومان باغی» محكم می‌گردد. این تن‌پوش در روستاهای اورتا بلاغ به «باغلی شالوار» و در كاروانسرا به «خمسه» معروف است.
شال شالواری: نوع دیگری از شلوارهای محلی است و توسط زنان روستایی از پشم تابیده شده گوسفند تهیه می‌شود.
پیراهن پشمی: پیراهنی آستین‌دار یا بدون آستین با یقة هفت از پشم تابیده شده گوسفند است. این پیراهن در روستای تلخاب «جاكیت»، در گنبد «چكمه كوینكcakmakoynak » و در اورتابلاغ «یون كوینك» نامیده می‌شود.
كپنك kapank: تن پوشی نمدی و بدون آستین است و بلندی آن تا پایین زانو می‌رسد. این تن پوش مورد استفاده چوپانان است.
پاپوش
ساق بند: ساق بند از پشم به عرض پانزده سانتی‌متر و به طول یك متر تهیه می‌شود آن را دور ساق پا می‌پیچانند. ساق بند را در روستاهای اورتابلاغ و گنبد «پتاوا patava » در تلخاب و ئیدی بلاغ «دولاخ dolax » می‌نامند.
جوراب پشمی: پاپوشی پشمی و دارای نقش‌هایی چون گیلان‌داری، قلمدانی و سایه است و توسط زنان بافته می‌شود.
چاریخ: كفشی است كه از پوست گاو تهیه می‌شود. دو طرف آن حدود چهار سانتی‌متر به طرف بالا تا شده و رویه آن را با رشته‌های باریك پوست ـ به صورت ضربدری ـ روی پا محكم می‌كنند.
گیوه: رویه گیوه از نخ پنبه بافته می‌شود و كف آن از چرم است. كف برخی از گیوه‌ها از پارچه است.
شیب روsibru : همان كفش‌های معمولی و پاشنه‌دار امروزی است كه دارای رویه چرمی و بعضاً كف چرمی است.
پوشاك نوزادان
كوینك: این پیراهن از جنس متقال با یقه گرد و آستین‌دار است و از پشت گردن باز و با دو دگمه بسته می‌شود.
عرقچین: كلاهی گرد و سفید رنگ است و با بندی در زیر چانه محكم می‌شود.
آنناچالما annacalma: روسری سه گوشی است كه آن را روی پیشانی نوزاد، دور سر می‌بندند.
دوشلوح: سینه‌بند یا به عبارتی پیش بند پارچه‌ای كوچك است.
بله bala (قنداق): پارچه‌ای چهارگوش است كه آن را به شكل سه گوش تا كرده و به بدن بچه می‌پیچند.
شورتوك surtok: ریسمان تقریباً كلفتی از جنس پشم تابیده است و با آن قنداق را می‌بندند.
همزمان با رشد صنعتی و گسترش شهرنشینی به خصوص در شهرهای بزرگی چون شهر زنجان پوشش‌های یاد شده تغییر یافته و حتی برخی از آن‌ها به فراموشی سپرده شده‌اند. در حال حاضر در شهرها و روستاهای بزرگ‌تر استان، پوشش غالب زنان و مردان را همان پوشش معمولی رایج در كل كشور تشكیل می‌دهد و برای دیدن پوشش‌های محلی بایستی به روستاها و شهرهای كوچك استان كه نفوذ صنعتی كمتر بوده است، مراجعه نمود .همچنین در بنای رختشویخانه شهر زنجان كه به موزه مردم‌شناسی تغییر كاربری داده است، می‌توان پوشش سنتی زنان و مردان این استان را مشاهده نمود.